Ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα φαινόμενο πολυπαραγοντικό, καθώς επηρεάζεται από μια πληθώρα παραγόντων (οικογενειακοί, κοινωνικοί, οικονομικοί, πολιτικοί, πολιτιστικοί) και έχει απασχολήσει την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα ήδη από τη δεκαετία του 1970, τότε που ο καθηγητής DanOlweus τον μελέτησε συστηματικά. Από το 1990 και ύστερα το θέμα του σχολικού εκφοβισμού έχει πάρει ανησυχητικές διαστάσεις και δεν αποτελεί ζήτημα μόνο των επίσημων φορέων κοινωνικού ελέγχου και απονομής δικαιοσύνης, αλλά συνιστά και το κεντρικό ερώτημα των βασικών φορέων κοινωνικοποίησης του παιδιού, δηλαδή της οικογένειας και του σχολείου. Σύμφωνα, μάλιστα, με πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα από σαράντα περίπου χώρες, η Ελλάδα βρίσκεται στην πρώτη πεντάδα των χωρών, των οποίων οι μαθητές εμπλέκονται σε περιστατικά θυματοποίησης ως θύτες, θύματα, ή θύτες/θύματα (Τραυλός &Δούμα, 2012).

Θύματα του φαινομένου είναι οι εσωστρεφείς μαθητές, οι μαθητές με χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση, που δεν είναι αποδεκτοί ή έχουν ανεπαρκή επικοινωνία με το οικογενειακό τους περιβάλλον ή έχουν περιορισμένη αποδοχή από τις ομάδες των συνομηλίκων τους, μαθητές με αποκλίνοντα χαρακτηριστικά (π.χ. στην εξωτερική εμφάνιση, στη σωματική διάπλαση, στη συμπεριφορά κ.λπ.) ή όσοι αντιδρούν μη αποτελεσματικά ή παθητικά, όταν υφίστανται επιθετικές πράξεις. (Γιοβαζολιάς, 2007. Τσιαντής, 2010). Αντίθετα, οι θύτες διαθέτουν σωματική ρώμη, ισχυρή αυτοπεποίθηση, τάση προς επιθετική συμπεριφορά, χαμηλή ενσυναίσθηση και ανεπαρκή έως κακή γονική εποπτεία. Με άλλα λόγια, μεταξύ θύτη και θύματος υπάρχει «ανισορροπία» δύναμης (Rigby, 2002).

Υπ’ αυτές τις συνθήκες έχει αυξηθεί ιδιαίτερα το ενδιαφέρον της εκπαιδευτικής κοινότητας (εκπαιδευτικοί, γονείς και μαθητές) για ενημέρωση. Επιπροσθέτως, το Υπουργείο Παιδείας συμμετέχει στο Δίκτυο κατά της Βίας στο Σχολείο με άλλους κυβερνητικούς και μη φορείς και έχει δρομολογήσει μια σειρά δράσεων. Έχει καθιερώσει την 6η Μαρτίου ως «Πανελλήνια Ημέρα κατά της Βίας στο Σχολείο». Με βάση το σκεπτικό της καθιέρωσης «Η ημέρα αυτή αποτελεί μια αφορμή για εκπαιδευτικούς, μαθητές και γονείς των σχολείων όλης της χώρας να ανταλλάξουν σκέψεις, πληροφορίες, ερεθίσματα και ιδέες για την πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής βίας που εκδηλώνεται μεταξύ μαθητών και να σχεδιάσουν και υλοποιήσουν μακροχρόνια προγράμματα πρόληψης και αντιμετώπισης». Έχει ιδρύσει, μάλιστα, το «Παρατηρητήριο κατά της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού», προκειμένου να αποτυπώνονται, να καταγράφονται, να μελετώνται και να διοχετεύονται σε πιστοποιημένους φορείς περιστατικά σχολικής βίας για την αντιμετώπισή τους. Η πιο πρόσφατη εξέλιξη είναι η εγκύκλιος του Υπουργείου, με ημερομηνία 28/4/2014,η οποία ενημερώνει τα σχολεία για την υλοποίηση των πράξεων «Ανάπτυξη και Λειτουργία Δικτύου Πρόληψης και Αντιμετώπισης Φαινομένων Σχολικής Βίας και Εκφοβισμού στους Άξονες Προτεραιότητας 1, 2, και 3 του ΕΠ ‘Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση’». Παράλληλα, έχει στηθεί ένα ηλεκτρονικό παρατηρητήριο για τέτοια περιστατικά και γίνεται προσπάθεια οργάνωσης προγραμμάτων επιμόρφωσης και παρέμβασης, σε πανελλαδική εμβέλεια.

Τέλος, στην ελληνική βιβλιογραφία επισημαίνουμε τα τελευταία χρόνια έναν πολλαπλασιασμό παιδικών και εφηβικών βιβλίων με θέμα τη σχολική βία / εκφοβισμό.

Τα βιβλία της Ελένης Πριοβόλου με θεματική τη βία

Η Ελένη Πριοβόλου, στη λογοτεχνική παραγωγή για παιδιά και εφήβους με κεντρικό άξονα τη βία,καταθέτει δύο βιβλία της. Το πρώτο βιβλίο, με τίτλοΟ Τρυφεράκανθος, κυκλοφόρησε το 1998 από τις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», σε στίχους Γιάννη Καλπούζου, περιελάμβανε CD και κατατασσότανε στα παιδικά θεατρικά έργα. Ως παιδικό εικονογραφημένο παραμύθι κυκλοφόρησε, με τον ίδιο τίτλο για πρώτη φορά από τις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», το 1998, ακολούθησε η έκδοση του 2000 και επανεκδόθηκε το 2013 από τις εκδόσεις «Καλέντης». Το δεύτερο βιβλίο της, με τίτλο Μαζί, κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση το 2013 από τον ίδιο εκδοτικό οίκο («Καλέντης») και ανήκει στη σειρά «Λογοτεχνία για νέους».

Ο τρυφεράκανθος

Ο τρυφεράκανθος ζει σ’ ένα πανέμορφο και ολάνθιστο λιβάδι με τα στάχυα, τις κόκκινες ανεμώνες και τα τριφύλλια. Έχει φίλους τον ήλιο, το φεγγάρι, τον αέρα και το ουράνιο τόξο. Δεν έχει, όμως, φίλους του τα άλλα ζωντανά του λιβαδιού που τον κοροϊδεύουν, κατατάσσοντάς τον στη «συνομοταξία των χαζοχαρούμενων, χασομέρηδων, ρομαντικών» και έτσι διασκεδάζουν με τα πειράγματά τους προς τον αυτόν. Ο τρυφεράκανθος είναι ένα ιδιαίτερος, ξεχωριστός και εξαιρετικός χαρακτήρας, ένας μοναχικός, ονειροπόλος, ευαίσθητος και πολύ ρομαντικός τύπος, σε σημείο τέτοιο που να μην αντέχει τα ειρωνικά και περιπαικτικά σχόλια των άλλων ζώων. Πληγώνεται βαθιά και αποφασίζει να αλλάξει χαρακτήρα, νομίζοντας πως έτσι θα αποφύγει τις κοροϊδίες και τους χλευασμούς. Ο τρυφεράκανθος, απέναντι στη χλευαστική στάση των πλασμάτων του δάσους, έχει, βέβαια, την υποστήριξη των καλών και αγαπημένων φίλων του, τη νουθεσία της σοφής κουκουβάγια ότι: «Είναι πολύ δύσκολο, μικρέ μου, να καταλάβουν όλοι τη λέξη ‘τρυφεράκανθος’. Και ό,τι δεν μπορούν να καταλάβουν, το κοροϊδεύουν», καθώς και την προειδοποίηση του ξωτικού του δάσους: «Όταν σε φοβούνται, θα είναι αναγκασμένοι να σε σέβονται. Μα δεν θα σε αγαπούν».

Παρά ταύτα παίρνει τη μεγάλη απόφαση και αλλάζει. Αναζητά, λοιπόν, το ξωτικό του δάσους, που θα τον μετατρέψει σε ακανθόχοιρο. Και τότε τα μεγάλα αγκάθια του θα ματώνουν όσους τον αγγίζουν και ο ίδιος θα προκαλεί τον φόβο και τον σεβασμό. Θα είναι δυνατός και όλοι θα γονατίζουν μπροστά του, αφού θα είναι ο βασιλιάς του λιβαδιού.

Αλλάζοντας, όμως, ο τρυφεράκανθος, άλλαξε και ο κόσμος γύρω του. Αυτό σημαίνει ότι η αλλαγή δεν ήταν μόνο χρωματική, ποιοτική και ειδολογική, δηλαδή το ροζ να γίνει μαύρο, η μαλακή υφή να γίνει αγκάθια και ο τρυφεράκανθος να μεταβληθεί σε έναν σιχαμερό ακανθόχοιρο. Δεν επρόκειτο για μια αλλαγή που σήμαινε μόνο άρνηση της φύσης του και υποταγή σε όλους εκείνους που τον θέλουν ίδιο με αυτούς και όχι διαφορετικό, αλλά αλλαγή που έφερε ανατροπή σε όλη την κοσμοθεωρία του (Κουτσιαρής, 2013).

Απομακρύνθηκαν όχι μόνο ταζωύφια του δάσους που τον κορόιδευαν αλλά και οι φίλοι του, ο ήλιος, η βροχή, τα χρώματα, που πληγώθηκαν από τα σουβλερά του αγκάθια. Και ενώ οι φίλοι του τον εγκατέλειπαν ο ένας μετά τον άλλο, γιατί δεν υπολόγισε ότι τα αγκάθια του θα πλήγωναν και αυτόν τον ίδιο, αφού έγινε αποκρουστικός και επικίνδυνος απέναντι όχι μόνο στους άλλους αλλά και στον ίδιο τον εαυτό του, ο τρυφεράκανθος φώναζε με σπαρακτικό τρόπο: «Μη φεύγετε, εγώ είμαι ο τρυφεράκανθος που όλοι γνωρίζετε. Όμως κανένας δεν τον άκουγε πια». Έτσι σ’ εκείνο το «λιβάδι της συμφοράς» τα ζωντανά επιρρίπτουν ευθύνες στον τρυφεράκανθο και αποφασίζουν να ξενιτευτούν, ενώ δικαιολογούν τη δική τους απορριπτική συμπεριφορά ως παιχνίδι που το έκαναν από αγάπη, χωρίς να αναλαμβάνουν το μερίδιο της δικής τους ευθύνης.

Περίλυπος ο τρυφεράκανθος, γιατί «η καρδούλα του ήταν πάντα καρδιά τρυφεράκανθου», συνειδητοποιεί το λάθος του, κλαίει πικρά και τα δάκρυά του έκαναν τα αγκάθια να λυγίσουν και να πάρει την πρώτη του μορφή. «Έγινε και πάλι τρυφεράκανθος. Για πάντα», σκορπώντας χαρά και δίνοντας ζωή στο λιβάδι.

Η βία, σωματική, λεκτική και ψυχολογική, ακόμη και ακούσια, που δέχτηκε ο τρυφεράκανθος, παράγει βία, που είναι κάποτε πολύ χειρότερη από την αρχική, όταν μετατρέπεται σε ακανθόχοιρο και τα αποτελέσματά της είναι πολύ σοβαρότερα και πολλαπλάσια της πρώτης.

Κατά τη μυθοπλασία, όταν το μικρό ζώο αποφασίζει να γυρίσει πίσω στην παλιά του μορφή του, στην ευγένεια, την κοινωνικότητα και την τρυφερότητά του και να γίνει τρυφεράκανθος από ακανθόχοιρος, διαπιστώνει ότι είναι ολομόναχο. Η πορεία επιστροφής στον αλλοτινό εαυτό του είναι δύσκολη, σκληρή και επώδυνη, ενώ κανένα στοιχείο του δάσους ή ξωτικό δεν έρχεται ως αρωγός στην προσπάθειά του αυτή. Θα χρειαστεί λίγος μόνο καιρός, για να καταλάβει ο τρυφεράκανθος ότι η ομορφιά, η δύναμη και η αξία βρίσκεται μέσα του και σε αυτόν τον ίδιο, που τον κάνει να είναι ο εαυτός του. Να πιστέψει στον εαυτό του και στη μοναδικότητα της ύπαρξής του και να μην αναζητά κάτι άλλο από αυτό που είναι φτιαγμένος (Μαστρογιάννη, 2013).

Μαζί

Πληροφορίες για το περιεχόμενο του βιβλίου και την ηλικιακή απεύθυνση παίρνουμε από το εντός πλαισίου μότο, που βρίσκεται τυπωμένο κάτω από το όνομα της συγγραφέως και τον τίτλο του βιβλίου: «Συγκρούσεις, επιθέσεις, ταπείνωση, εκφοβισμός, παρενόχληση, βία: η πραγματικότητα της σχολικής ζωής μέσα από το σύγχρονο φαινόμενο του bullying. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΓΙΑ ΝΕΟΥΣ». Το μυθιστόρημα για εφήβους της Ελένης Πριοβόλου καταπιάνεται με ένα σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο, αυτό της σχολικής βίας, που απασχολεί και προβληματίζει εκπαιδευτικούς, γονείς και μαθητές, αλλά και τον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο.

Η υπόθεση του βιβλίου περιστρέφεται ανάμεσα σε ένα παιδί-θύμα τον Μύρωνα και σε μια συμμορία «δυνατών», τα επονομαζόμενα «Σκαθάρια», με αρχηγό τους τον Παμίνο. Ο Μύρων, μαθητής γυμνασίου, είναι ένα παιδί ευαίσθητο, συναισθηματικό, μικροκαμωμένο, που φορά γυαλιά. Η μητέρα του, με την οποία ζει στο ισόγειο μιας πολυκατοικίας, δουλεύει σκληρά, για να εξασφαλίζει τα προς το ζην. Παράλληλα, όμως, αγωνίζεται να αναθρέψει σωστά το παιδί της, να το διαπαιδαγωγήσει με αρχές και αξίες και να το στηρίξει με όλες τις δυνάμεις της.

Από την άλλη μεριά, υπάρχει η συμμορία των δυνατών, τα «Σκαθάρια»,τα οποία, με αρχηγό τους τον Παμίνο, κάνουν επίδειξη δύναμης και επιβολής. Πρόκειται για μια ομάδα παιδιών που αντιμετωπίζουν οικογενειακά προβλήματα μέσα στο σπίτι. Για παράδειγμα, ο πατέρας του Παμίνου είναι αλκοολικός και η μητέρα του τον εγκατέλειψε, ενώ το παιδί ζει με τη γιαγιά του. Συνεπώς, η ελλειμματική αγωγή των παιδιών αυτών τους οδηγεί στους ήρωες της τηλεόρασης, των videogames και του διαδικτύου, είναι «οι ατσάλινοι στρατιώτες του Ανφίρ, βασιλέα του κακού», τους οποίους και έχουν ως πρότυπά τους.

Θύμα της άτυπης αυτής ομάδας βίας ο δειλός Μύρων, «η μισή μερίδα, ο στραβούλιακας, ο κιτρινιάρης, ο στραβοδόντης», όπως αποκαλείται από τους δυνατούς, ο οποίος δέχεται τους συνεχείς εκφοβισμούς, τις ταπεινώσεις, τους εξευτελισμούς, εντός και εκτός του σχολείου, γιατί είναι διαφορετικός. «[...] ο Παμίνος και οι άλλοι της παρέας του έπλητταν θανάσιμα, γιατί δεν είχαν τίποτε ωραίο να κάνουν ή έστω να σκεφτούν. Έτσι έψαχναν να βρουν θύματα για να διασκεδάσουν τη μίζερη καθημερινότητά τους.Σ’ αυτόν βρήκαν το τέλειο θύμα, επειδή ήταν διαφορετικός, αρχίζοντας από το παράξενο σουλούπι του και φτάνοντας στις συνήθειές του» (σ. 55).

Ο Μύρων είναι αδύναμος να αντιμετωπίσει τα «Σκαθάρια», μέχρι που εμφανίζεται στη ζωή του η Λούνα, κόρη μεταναστών, γεννημένη στην Ελλάδα, με τόπο καταγωγής των γονέων της τη Σιέρα Λεόνε. Θύμα και η ίδια, όπως και ο Μύρων, του κοινωνικού ρατσισμού, αλλά, κυρίως, λόγω του χρώματος του δέρματός της, εισπράττει την περιφρόνηση, την ειρωνεία και τον χλευασμό των «Σκαθαριών». Παρά ταύτα, δεν αποδέχεται μοιρολατρικά και παθητικά αυτήν την κατάσταση, αλλά αγωνίζεται με τη δύναμη του μυαλού της και «με τα όπλα της ψυχής της» και έτσι «μεταδίδει μια πρωτόγνωρη δύναμη» στον Μύρωνα, πιάνοντάς του σφιχτά το χέρι, προκειμένου να σπάσει τον εκφοβιστικό κλοιό των «Σκαθαριών». Χαρακτηριστική είναι η περιφρονητική φράση της Λούνας, όταν ο Παμίνος της κήρυξε τον πόλεμο, «Οι πόλεμοι εκτός από όπλα θέλουν και μυαλό. Κι εσένα το κεφάλι σου είναι κούφιο» (σ. 73).

Τα δεσμά της φιλίας ενώνουν τον Μύρωνα και τη Λούνα, παίρνουν δύναμη ο ένας από τον άλλο, νιώθουν άτρωτοι και καταστρώνουν το σχέδιο τους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη βία του Παμίνου και της συμμορίας του, επηρεάζοντας και τους άλλους συμμαθητές τους (Ευσταθίου, 2014). Παράλληλα, η Λούνα με τη συμπεριφορά της δίνει μαθήματα αξιοπρέπειας, σεβασμού στη διαφορετικότητα, συνεργασίας, φιλίας, ομόνοιας και ισότιμης μεταχείρισης. «Εγώ πάντως δεν ξεχωρίζω τους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος, αλλά από το χρώμα της ψυχής. Και υπάρχουν πολλοί λευκοί με την καρδιά μαύρη» (σ. 125).

Τελικά, η Λούνα και ο Μύρων «συμπαρασύρουν» και τα άλλα παιδιά της τάξης να δουν τη ζωή διαφορετικά και να ανακαλύψουν πως όλοι τους έχουν καρδιά που θέλει να δώσει και να πάρει αγάπη, «αρκεί να βρεθεί ο θαυματοποιός». Οι σοφίες και οι αξίες που επέβαλε η Λούνα με το ηθικό ανάστημά της έδειχναν ότι «θα κυλούσε ήσυχα η επόμενη σχολική χρονιά» (σ. 155).

Αποτιμώντας την «παιδαγωγικότητα» των βιβλίων με θεματική τη βία

Η παιδαγωγική λειτουργία του παιδικού εικονογραφημένου βιβλίου και του νεανικού μυθιστορήματος είναι ιδιαίτερα σημαντική.

Στο παιδικό εικονογραφημένο παραμύθι, τον τρυφεράκανθο, ηπαραμυθιακή διήγηση, η επιστράτευση του φυσικού κόσμου, της πανίδας και της χλωρίδας, η έντονη παρουσία του ανιμισμού και του ανθρωπομορφισμού των πλασμάτων της φύσης, κινητοποιούν τον συναισθηματικό κόσμο, αφυπνίζουν και ευαισθητοποιούν τους μικρούς αναγνώστες, αλλά και τους ενήλικους συν-αναγνώστες για το φαινόμενο της βίας.Παράλληλα, εξετάζονται και καίρια ζητήματα αυτογνωσίας (Είμαστε συμφιλιωμένοι με τον εαυτό μας, ανεξάρτητα από το τι λένε οι άλλοι για μας;), ανθρώπινων σχέσεων (Είναι δυνατόν να μας καταλαβαίνουν όλοι;), αλλά και ατομικής επιλογής και ευθύνης (Είναι αρκετή η βία των άλλων, για να δικαιολογήσει αντίστοιχες δικές μας συμπεριφορές και αποφάσεις;) (Γεροστάθη, 2013). Τέλος, θίγονται και πολλά σύγχρονα θέματα, όπως αυτό της διαφορετικότητας και του σεβασμού απέναντι στην ετερότητα, της αποδοχής και της αναγνώρισης του «άλλου» που βρίσκεται δίπλα μας, καθώς και άλλων οικουμενικών ηθικών αξιών, όπως της αγάπης, της φιλίας, της συναδέλφωσης, της δικαιοσύνης,ως ένα μήνυμα αισιοδοξίας, ελπίδας και ανθρωπισμού.

Καταλήγοντας, από τη μία μεριά, ο γοητευτικός, δυνατός και εύρυθμος λόγος της Ελένης Πριοβόλου, με την ακατάλυτη και αρχέγονη σοφία του παραμυθιού και της συμβολικής αναπαράστασης του μύθου και από την άλλη, η επιτυχημένη και απόλυτα συνταιριασμένηεικονογράφηση της Κατερίνας Βερούτσου, που επιτρέπει στα παιδιά να ελίσσουν δημιουργικά τη φαντασία τους, εξασφαλίζουν ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα.

Το νεανικό μυθιστόρημα Μαζί περιγράφει μ’ έναν αφοπλιστικό τρόπο την ωμή βία και τον εκφοβισμό, γνωστό ως bullying, που ασκείται από τις συμμορίες ή και ατομικά μέσα στο σχολείο. Μέσα από τις σελίδες του διαφαίνεται ξεκάθαρα η άποψη ότι «η βία γεννά βία», με την έννοια ότι δεν επιλύει προβλήματα παρά μόνο οδηγεί στη θυματοποίηση και στην καταστροφή και των θυτών και των θυμάτων. Παράλληλα, το βιβλίο είναι ενάντιο σε κάθε μορφή ρατσισμού, φυλετικού ή κοινωνικού, ή ξενοφοβικών συνδρόμων. Τέλος, μεταδίδει στα νεαρά άτομα ισχυρά νοήματα και μηνύματα, παρακινώντας τα να ανοίξουν τα φτερά τους, να στηριχτούν στις δυνάμεις τους και να πετάξουν ψηλά, κάνοντας πραγματικότητα τα όνειρά τους.

Συμπερασματικά, τα βιβλία της Ελένης Πριοβόλου θίγουν το θέμα της βίας και του εκφοβισμού, που αποτελούν μάστιγα των σύγχρονων κοινωνιών και εγκυμονούν κινδύνους για την ψυχική υγεία του θύματος και του θύτη, ενώ διασαλεύουν την κοινωνική αρμονία. Με το εικονογραφημένο βιβλίο της,Ο τρυφεράκανθος, απευθύνεται στις μικρές ηλικίες, χρησιμοποιώντας τη δύναμη της μυθοπλασίας και του παραμυθιού, καθώς και την υποβλητικότητα της εικονοποιίας. Με το νεανικό της μυθιστόρημα,Μαζί, απευθύνεται στον νεαρό αναγνώστη, απεικονίζοντας ρεαλιστικά, χωρίς να ωραιοποιεί, την πραγματικότητα. Και το παιδικό και το νεανικό βιβλίο αποπνέουν αισιοδοξία και δίνουν ελπιδοφόρα μηνύματα, προβάλλοντας ανθρωπιστικές και ηθικές αξίες. Δύο βιβλία, Ο τρυφεράκανθος και Μαζί, που είναι καρπός αρμονικής συνεργασίας λογοτέχνη και παιδαγωγού, σύμφωνα με την προσφυέστατη φράση «παιδαγωγών ελογοτέχνει και λογοτεχνών επαιδαγώγει».

Μεταξούλα Μανικάρου
Δρ. Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων

Βιβλιογραφικές αναφορές

• Γεροστάθη, Ελ. (2013). Ο Τρυφεράκανθος. Στη διεύθυνση: http://miaforakienankairoimikrieleni.blogspot.gr/2013/09/blog-post.html
• Γιοβαζολιάς, Α. (2007). Σχολικός Εκφοβισμός – Θυματοποίηση – Bullying. Ειδικά Χαρακτηριστικά και Αντιμετώπιση.
• Ευσταθίου, Αν. (2014). Μαζί. Στη διεύθυνση: http://www.kosvoice.gr
• Κάκουρος, Ε. &Μανιαδάκη, Κ. (2004). Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων. Αθήνα: Τυπωθήτω.
• Κουρκούτας, Η. (2008). Θυματοποίηση στην παιδική ηλικία: ολιστικές παρεμβάσεις για την ένταξη στο πλαίσιο του σχολείου των παιδιών-θυμάτων βίας και κοινωνικού αποκλεισμού. Στο Η. Κουρκούτας, J-P. Chartier, (επιμ.). Παιδιά και έφηβοι με ψυχοκοινωνικές και μαθησιακές διαταραχές: στρατηγικές παρέμβασης. (3η έκδ.) Αθήνα: Τόπος.
• Κουτσιαρής, Β. (2013). Ο Τρυφεράκανθος. Στη διεύθυνση: http://www.kosvoice.gr.
• Μαστρογιάννη, Ιφ. (2013). Ο Τρυφεράκανθος. Στη διεύθυνση:http://diastixo.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=837:triferakanthos&catid=47:pedika&Itemid=96
• Πρεκατέ, Β. (2007). Ενημερωτικό φυλλάδιο για τον σχολικό εκφοβισμό που αποστέλλει ο Μέντορας στα σχολεία και άλλους ενδιαφερόμενους. Στη διεύθυνση: http://www.mentoras.org/PDF/bullying-site.pdf
• Τραυλός Αντ. &Δούμα Ειρ. (2012). Θεωρητικές προσεγγίσεις στη μελέτη του εκφοβισμού. Στο Κυβερνοεκφοβισμός στην Ελλάδα: Μια διεπιστημονική προσέγγιση. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
• Τσιαντής, Ι., & Ασημακόπουλος, Χ. (2010). Ενδοσχολική βία και εκφοβισμός στο δημοτικό σχολείο: το διακρατικό πρόγραμμα Δάφνη της ΕΨΥΠΕ. Στο Α. Γιωτοπούλου- Μαραγκοπούλου, (επιμ.). Ομαδική βία και επιθετικότητα στα σχολεία. (Διεύθυνση έκδοσης Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου). Αθήνα: Νομική βιβλιοθήκη.
• Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο. Αθήνα: Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.(Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής υγείας του Παιδιού και του Εφήβου).
• Rigby, Κ., (2002). Σχολικός εκφοβισμός. Αθήνα: Τόπος.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Διαδρομές, Άνοιξη 2015, τεύχος 117, σελίδες 19-30.