Ειδικότερα, ως προς την περίπτωση της Ελλάδας, η απουσία μέχρι προ τινος διαπολιτισμικής οπτικής στη λογοτεχνική παραγωγή του ελληνικού βιβλίου μπορούσε να εξηγηθεί από τη συνοχή και ανομοιογένεια που χαρακτήριζε παλιότερα την ελληνική επικράτεια, σε αντίθεση με τα τελευταία χρόνια, κατά τα οποία η παραγωγή βιβλίων με σχετική θεματική παρουσίασε έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον (Κανατσούλη, 2002: 24). Ως εκ τούτου, το κεντρικό θέμα της μελέτης μας συνδέεται με την ιδεολογική ανάγνωση του πρόσφατα εκδοθέντος βιβλίου της Ελένης Πριοβόλου, με τίτλο Οι φύλακες των αστεριών (Καλέντης, 2013), που απευθύνεται σε παιδιά από 12 ετών και άνω. Θα εξετάσουμε, δηλαδή, τον τρόπο με τον οποίο η συγγραφέας διαπραγματεύεται δημιουργικά τη «διαφορά» σε όλες τις διαστάσεις της (φυλετική, γλωσσική, θρησκευτική, σωματική, ψυχική, εθνική, οικονομική, κοινωνική, ηθών και εθίμων), με στόχο όχι μόνο τη συνάντηση και γνωριμία λαών και πολιτισμών, αλλά την υπέρβαση των συνόρων τους και την ανάπτυξη της μεταξύ τους διαλεκτικής σχέσης. Το βιβλίο είναι «Αφιερωμένο εξαιρετικά στα μέλη της ΛΑΓΝΟ και σε όλους τους παιδαγωγούς που με το έργο τους κάνουν τη διαφορά στο στείρο εκπαιδευτικό μας σύστημα».

Η δομή της εργασίας μας έχει ως εξής: Αρχικά, προσεγγίζονται ζητήματα ορολογίας, όπως η έννοια της ταυτότητας και της ετερότητας, της πολυπολιτισμικότητας και της διαπολιτισμικότητας. Ακολουθεί η παρουσίαση του εφηβικού μυθιστορήματος της Ελένης Πριοβόλου, Οι φύλακες των αστεριών, που ολοκληρώνεται με μια κριτική θεώρησή του. Στα συμπεράσματα καταγράφονται οι δεξιότητες «διαπολιτισμικού γραμματισμού» που καλλιεργούνται στους νεαρούς αναγνώστες.

Εισαγωγή

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, η παγκοσμιοποίηση έχει γίνει το κεντρικό ζήτημα ενδιαφέροντος των κοινωνικών και πολιτισμικών επιστημών, καθώς και μείζον θέμα δημόσιας συζήτησης και ιδεολογικής διαμάχης. Η μελέτη του φαινομένου, μέσα από μια ευρεία ποικιλία οπτικών διεπιστημονικής προσέγγισης (της πολιτικής, της οικονομίας, της κοινωνιολογίας, των διεθνών σχέσεων, των συγκριτικών και πολιτισμικών σπουδών, της λογοτεχνίας και γενικότερα της τέχνης), αναδεικνύει τον πολυδιάστατο χαρακτήρα του (Πασχαλίδης, 2008: 13).

Η νέα αυτή διαμόρφωση της ελληνικής αλλά και παγκόσμιας κοινωνίας έφερε στο προσκήνιο τις έννοιες της ταυτότητας και της ετερότητας, με τις πολλαπλές προεκτάσεις και τις νέες ενδιαφέρουσες διαστάσεις τους, οι οποίες έγιναν αντικείμενο έντονου προβληματισμού. Στους κύριους παράγοντες που κατασκευάζουν την ταυτότητα θα μπορούσαμε να εγγράψουμε την εθνική κυριαρχική ομάδα, την επικράτεια, την ιστορία, τη θρησκεία, τη γλώσσα, την κουλτούρα, τις κοινωνικές δομές, την εκπαίδευση, το πολιτικό-νομικό σύστημα, την οικονομική ανάπτυξη και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Η ταυτότητα μας επιτρέπει να αναζητούμε, να αναγνωρίζουμε και να μοιραζόμαστε τα κοινά μας χαρακτηριστικά, να ερχόμαστε σε επαφή με τον «Εαυτό» μας και να διαφοροποιούμαστε απέναντι στους υπόλοιπους, να τοποθετούμαστε απέναντι στον «Άλλο», τον διαφορετικό, οπότε και η αναζήτηση της ετερότητας είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη διαμόρφωση της ταυτότητας, δηλαδή η ταυτότητα εμπεριέχει την ετερότητα. Συνεπώς, δεν πρέπει να εξετάζουμε μόνο ποιοι είμαστε, αλλά ποιοι είμαστε σε σχέση με τους άλλους και πώς οι άλλοι μας βλέπουν. Με άλλα λόγια, γίνεται αντιληπτό ότι η αυτογνωσία και η συνειδητοποίηση της ταυτότητάς μας περνάει μέσα από την αποδοχή της ταυτότητας του άλλου.

Η λογοτεχνία, που μέχρι πρόσφατα αντιπροσώπευε μόνο τις κυρίαρχες, ισχυρές και πολυπληθέστερες ομάδες, με την επίδραση του κινήματος της πολιτικής ορθότητας, το οποίο αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α. στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ως αποτέλεσμα των πιέσεων που άσκησαν συγκεκριμένες ομάδες (οι αλλοεθνείς, οι έγχρωμοι, οι φεμινίστριες, οι φονταμεταλιστές, οι ομοφυλόφιλοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι περιβαλλοντολόγοι, ακόμη και οι διατροφολόγοι), άρχισε να ενθαρρύνει πολυπολιτισμικές και πολυεθνικές αναφορές.
Όλα αυτά επέφεραν σημαντικές αλλαγές στη στόχευση της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας και προκάλεσαν μεγάλη κινητικότητα στη συγγραφή και μελέτη βιβλίων, με κεντρικό θέμα την ύπαρξη του «Άλλου» και τη συμβίωσή του με τα μέλη της κυρίαρχης ομάδας. Έτσι διαμορφώνεται και στην ελληνική εκδοτική αγορά, μια κατηγορία βιβλίων που προβάλλονται ως «διαπολιτισμικά», έχοντας κυρίως τη μορφή «θεματικών βιβλίων», αφού η ύπαρξη του Άλλου δεν αποτελεί απλώς στοιχείο της ιστορίας, αλλά τον πυρήνα του μυθοπλαστικού της ιστού (Γιαννικοπούλου, 2009).

Υπακούοντας, λοιπόν, στις απαιτήσεις των καιρών η ύπαρξη και η ανάπτυξη αυτού που ονομάζουμε «πολυπολιτισμική λογοτεχνία», που θα ενθαρρύνει πολυπολιτισμικές και πολυεθνικές αναφορές και θα περιλαμβάνει ισότιμα ήρωες με διαφορετικές ηλικίες, φύλο, κοινωνικοοικονομική κατάσταση, θρησκεία, ικανότητες, κουλτούρα και γλώσσα, βρίσκεται στο επίκεντρο των θεωρητικών αναζητήσεων.

Η «Πολυπολιτισμική Λογοτεχνία» αναφέρεται συχνά και ως «Διαπολιτισμική Λογοτεχνία». O όρος που επικράτησε είναι ο πρώτος- (είναι εξάλλου η ακριβής μετάφραση του όρου litterature multiculturelle/ multicultural literature). Θεωρούμε, ωστόσο, σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι οι δύο αυτοί όροι δεν είναι συνώνυμοι ή ταυτόσημοι: «Η πολυπολιτισμικότητα είναι το δεδομένο, και η διαπολιτισμικότητα το ζητούμενο. Η διαπολιτισμικότητα προϋποθέτει την πολυπολιτισμικότητα, αλλά δεν απορρέει αυτόματα απ’ αυτή» (Δαμανάκης, 1989: 78). Επεκτείνοντας το παραπάνω σκεπτικό, συμπεραίνουμε ότι ο όρος «Διαπολιτισμική» λογοτεχνία δηλώνει εμφανώς τον στόχο της, που είναι η ανάπτυξη διαπολιτισμικών σχέσεων ανάμεσα σε λαούς διαφόρων εθνικοτήτων, ενώ η «Πολυπολιτισμική» λογοτεχνία δηλώνει, απλώς, την ύπαρξή τους στο βιβλίο, στοιχείο που θεωρείται πολύ πιο ουδέτερο και δεν υποδηλώνει διδακτική πρόθεση (Καρασαββίδου, 2011: 13-14).

Με άλλα λόγια, η λέξη «διαπολιτισμικότητα», ως νεολογισμός των τελευταίων δεκαετιών του 20ου αιώνα από το επίθετο «διαπολιτισμικός», σημαίνει τη συνάφεια ή τη συνάντηση διαφορετικών πολιτισμών, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε διάφορες μορφές σχέσης, όπως σχέσεις ανοχής, εξουσιαστικής, συγκρουσιακής και σπανιότερα ισοτιμίας. Στην ανώτερη βαθμίδα της η διαπολιτισμικότητα είναι η συναδέλφωση των λαών ανεξαρτήτως της ταυτότητάς τους και οι γόνιμες πολιτισμικές ανταλλαγές και ευνοείται από την πολυπολιτισμικότητα, δηλαδή τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών (Καλλέργης, 2008: 137-138).

Το εννοιολογικό περιεχόμενο στον όρο «διαπολιτισμικότητα» στον χώρο της λογοτεχνίας δεν περιορίζεται μόνο στη γνωριμία, άρα και στην κατανόηση, διαφορετικών εθνοτικών, φυλετικών και θρησκευτικών ομάδων, αλλά επεκτείνεται και στην επικοινωνία με κάθε είδους νέα θέματα, νέες απόψεις και ιδέες, πολιτισμικά συστήματα, νέες τεχνικές αφήγησης. Υπό αυτήν την οπτική, η παιδική λογοτεχνία είναι εγγενώς διαπολιτισμική, επειδή απευθύνεται στο παιδί-αναγνώστη – του οποίου η ιδέα για τον κόσμο του είναι υπό διαμόρφωση – και του προβάλλει ένα πλήθος από ιδεολογίες, εικόνες, πληροφορίες, προτάσεις, τεχνικές, στιλιστικές αποχρώσεις (Γαβριηλίδου, 2009). Συνεπώς, η πρόθεση «δια» στον όρο αποκτά βαρύνουσα σημασία, γιατί σημαίνει όχι μόνο συνάντηση και γνωριμία λαών και πολιτισμών, αλλά υπέρβαση των συνόρων τους και ανάπτυξη της μεταξύ τους διαλεκτικής σχέσης.

Οι φύλακες των αστεριών

Με το εφηβικό μυθιστόρημα Οι φύλακες των αστεριών, η συγγραφέας του Ελένη Πριοβόλου μας μεταφέρει σε τόπο καθορισμένο και κοντινό, σε μια μικρή πόλη της Θράκης, όχι μακριά από την Ξάνθη, το Λύκορμο, όπου υπάρχουν τρεις συνοικίες/μαχαλάδες, των μουσουλμάνων, των χριστιανών και των τσιγγάνων/ρομά. Τρεις συνοικίες τριών διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, που συμβιώνουν με πολλά προβλήματα και όχι πάντα ειρηνικά, συνθέτουν την εικόνα της πόλης.

Ευθύς με την πρώτη ανάγνωση του βιβλίου, μεταφερόμαστε στη μουσουλμανική συνοικία, όπου η μουσουλμάνα γιαγιά Φατμά, ξεσπυρίζοντας το καλαμπόκι, επιπλήττει αυστηρά την εγγονή της Σεντέφ, με τα σεντεφένια τα μαλλιά και τα μάτια, γιατί «δεν αστειευόταν με τα θέματα ηθικής των γυναικών» και τους όποιους νεοτερισμούς, ενώ δίνει τις τελευταίες οδηγίες στις γυναίκες, τη νύφη της και την εγγονή της, που πρόκειται να επισκεφτούν το παζάρι. Στην ίδια συνοικία η αυστηρότητα του πατέρα της Ναζλί δεν επιτρέπει στην κόρη του να βγάλει τη μαντήλα ούτε να ακολουθήσει στο παζάρι.

Στη συνέχεια, ο αναγνώστης συναντιέται με τον Ίωνα Παντελέσκου και την οικογένεια του, που έχουν μετακομίσει στην περιοχή της Θράκης από την Αθήνα και ο ίδιος, βιολόγος στο επάγγελμα, εργάζεται ως υπεύθυνος του περιβαλλοντικού προγράμματος για την προστασία του ποταμού Νέστου. Μαζί του η γυναίκα του Αλόη, που είναι γιατρός, ο μικρός γιος του, ο Έκτορας, που αγαπά τα θαλάσσια σπορ και η μεγαλύτερη κόρη, η Ανδρομάχη, που λατρεύει τα άλογα. Η Ανδρομάχη δυσανασχετεί, δυσκολεύεται να εγκλιματιστεί στο νέο περιβάλλον, βυθίζεται στη μελαγχολία και διαρκώς επικοινωνεί με τις «διαδικτυακές» φίλες της στην Αθήνα, παρουσιάζοντας στα ηλεκτρονικά της μηνύματα τη «μαύρη και άραχλη» ζωή της στο μέρος εκείνο. Στο απομονωμένο αυτό μέρος, «στην άκρη του πουθενά» ανάμεσα σε ανθρώπους και συνήθειες, που η Ανδρομάχη δεν γνώριζε και έπρεπε να κάνει προσπάθεια να τις κατανοήσει, ως μόνη της παρηγοριά, στον φόβο της συνύπαρξης με το διαφορετικό, έχει τη δυνατότητα να αγναντεύει από το παράθυρό της την αγέλη των άγριων ζώων, όταν κατεβαίνει, για να πιεί νερό στο ποτάμι.

Η γνωριμία με τη συνοικία των τσιγγάνων γίνεται μέσα από τη φυσιογνωμία του Νέσσου, που είναι το παραγκώμι που δόθηκε σε ένα αγόρι Ρομά, από το ποτάμι της Θράκης Νέστος, το οποίο στην αρχαιότητα ονομαζόταν Νέσσος. Ένα τσιγγανόπουλο, που αγαπά με πάθος τα άλογα και ασφυκτιά στην ψυχρή σχολική αίθουσα. «Γιατί το κορμί του μπορεί να ασφυκτιούσε στην ψυχρή σχολική αίθουσα, αλλά ο νους του ταξίδευε σε όλο τον κόσμο. [...] Κλίνεται ο αέρας σε ασκούς; Δεν κλίνεται» (σσ. 83, 85). Ο μαχαλάς των τσιγγάνων νιώθει περήφανος για τη φάρα του, γιατί πιστεύει ότι οι πρόγονοί τους ανήκαν στους πρώτους αθίγγανους των Ινδιών, που ακολούθησαν τους στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου, κατά την επιστροφή τους στην Ελλάδα.

«Οι δυο από τους τρεις μαχαλάδες, ο χριστιανικός και μωαμεθανικός», γράφει η συγγραφέας, «αποτελούσαν το ίδιο χωριό, τους ένωνε ο ίδιος αρχαίος θεός, ο Νέστος ποταμός, οι ίδιοι θρύλοι της θρακικής γης, μα οι δυο φυλές συνέχιζαν να κρατούν αποστάσεις. Είχαν δύο πλατείες και δύο ξεχωριστά στέκια για τους νέους. Οι μουσουλμάνοι είχαν τις δικές τους συντροφιές και οι χριστιανοί τις δικές τους» (σ. 53). Όσο για τους τσιγγάνους, τους ρομά, ζούσαν στον Μπαλκαντζή μαχαλά, εντελώς αποκομμένοι από τους «μπαλαμοί». Οι αντιθέσεις αγεφύρωτες, το μίσος, η καχυποψία, η επιφυλακτικότητα και η μη αποδοχή του «Άλλου», του διαφορετικού, δηλητηριάζει τις μεταξύ τους σχέσεις. «Όμως το ποτάμι κυλούσε στην άκρη του χωριού τους και ήταν κοινό για όλους. Ανέπνεαν τον ίδιο αέρα, έβλεπαν τον ίδιο ουρανό, με το ίδιο φεγγάρι και τον ίδιο ήλιο. Στην αρχαία εποχή, λένε οι μύθοι, ο Νέστος ποταμός ήταν θεός κοινός για όλους τους κατοίκους της περιοχής. Τώρα γιατί να μην είναι ο ίδιο; Πώς γίνεται ένα τέμενος και μια εκκλησιά, αντί να ενώνουν, να χωρίζουν τους ανθρώπους; Μήπως, στο σχολείο δεν συνυπήρχαν όλα μαζί τα παιδιά; Μουσουλμάνοι, χριστιανοί, αθίγγανοι...» (σ. 47).

Τα παιδιά τους, όμως, έχουν «τα ίδια όνειρα, τα ίδια ενδιαφέροντα, τις ίδιες ελπίδες, πηγαίνουν στο ίδιο γυμνάσιο, αλλά είναι ξένοι μεταξύ τους». Οι εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί του Γυμνασίου, οι οποίοι «κάνουν τη διαφορά στο στείρο εκπαιδευτικό μας σύστημα», σύμφωνα με την αφιέρωση της συγγραφέως, μέσα από καινοτόμα προγράμματα, όπως περιβαλλοντικά προγράμματα, αναγνωστική λέσχη, δημιουργία βιβλιοθήκης, πρόγραμμα Comenius, με σχέδια δράσης πάνω στους τομείς της αστρονομίας, της ιστορίας, της τεχνολογίας, καλλιεργούν το ομαδικό πνεύμα στους ετερόκλητους μαθητές τους και τους γνωρίζουν άλλους πολιτισμούς και διαφορετικούς τρόπους σκέψης.

Η πρώτη δράση των μαθητών, που αφορούσε την παρατήρηση των αστεριών, πραγματοποιείται στο ύπαιθρο, με τις οδηγίες των καθηγητών και του βιολόγου Ίωνα Παντελέσκου. Κατά τη διάρκεια της αστροπαρατήρησης, τα παιδιά πιάσανε το ένα το χέρι του άλλου και έγινε ο κύκλος τους μια σφιχτή αλυσίδα, βιώνοντας μια «παράξενη έκσταση» και ένα «αίσθημα ελευθερίας», γεφυρώνοντας έτσι το αναίτιο χάσμα. Κάτω από τον ίδιο ουρανό, τα παιδιά παρακολούθησαν τα αστέρια, έσμιξαν τα όνειρά τους και έγιναν όλα μιαν αγκαλιά. Και σημειώνει η συγγραφέας: «Ήξεραν πως η επόμενη σχολική μέρα δε θα έμοιαζε με καμιά άλλη. Η σχέση των μαθητών θα ξεκινούσε από την αρχή» (σ. 205).

Και για να ξαναγυρίσουμε στη νεαρή ηρωίδα, την ατίθαση και ανήσυχη Ανδρομάχη, που αποτελεί και το πρόσωπο-κλειδί σε όλη την πλοκή του μυθιστορήματος. Οι πρώτες αντιδράσεις της κάμπτονται, οι πρωτόγνωρες εμπειρίες της, η ενεργή συμμετοχή της στα καινοτόμα προγράμματα σε συνεργασία με τους συμμαθητές και συμμαθήτριές της, την έκαναν να καταλάβει «πως δεν έπρεπε να απορρίπτει το διαφορετικό προτού το γνωρίσει» (σ. 33) και τη δίδαξαν πως «η άλλη νοοτροπία είναι αρχή διαλόγου» (σ. 76).

Το μυθιστόρημα, όμως, έχει και τη συναρπαστική του πλευρά και την αγωνία της δράσης, όταν για τον θάνατο ενός αλόγου ενοχοποιείται ο μουσουλμάνος πατέρας μιας συμμαθήτριάς τους, γιατί «είναι πιο εύκολο να ρίξουν τη ρετσινιά σ’ ένα από τους μουσουλμάνους ή τους τσιγγάνους» (σ. 228). Τα παιδιά αναλαμβάνουν να εξιχνιάσουν το μυστήριο και να εντοπίσουν τον δράστη. Μια ακόμη περιπέτεια. με πρωταγωνιστές τα παιδιά, που θα βοηθήσει, ώστε να δεθούν, τελικά, οι κοινότητες μεταξύ τους, ενώ τα ίδια θα δουν με άλλη ματιά το μέλλον τους.

Κριτική θεώρηση

Ο κόσμος, ανθρώπινος και φυσικός, στον οποίο μας ξεναγεί η Ελένη Πριοβόλου, είναι ρεαλιστικός και όχι πλασμένος με τη δύναμη της φαντασίας της. Μας μαθαίνει να αγκαλιάζουμε τους ανθρώπους της «χωρίς όρια θρησκείας, καταγωγής, φύλου, χρώματος και φυλής». Μας φέρνει σε επαφή με ετερόκλητα ήθη και έθιμα, με ανομοιογενείς οικογενειακές καταβολές και διαφορετικούς κώδικες επικοινωνίας, με τα παραδοσιακά ανατολίτικα φαγητά τους, τον πολιτισμό τους, τις νοοτροπίες τους, από τις πιο συντηρητικές και αυστηρές έως τις πιο ελεύθερες και δημοκρατικές, με τις διαφορετικές θρησκείες και την άλλη φιλοσοφία ζωής. Και όμως είναι κοινές οι καταβολές των μύθων τους και όλοι οι πολιτισμοί τους κάπου συγκλίνουν.

Οι ήρωες της Πριοβόλου ζουν και κινούνται μέσα στο ασφυκτικό πλαίσιο μιας συντηρητικής επαρχίας και των διαφορετικών και συγκρουόμενων αντιλήψεων, αλλά γεύονται τη μαγεία της ελευθερίας που τους χαρίζει η επαφή με τη φύση. Κλειστές οι πόρτες των μεγάλων, κλειστές και οι ψυχές τους, ξένοι μεταξύ τους. Και, όμως, τα παιδιά, μουσουλμάνοι, χριστιανοί και ρομά, πηγαίνουν στο ίδιο γυμνάσιο, στεγάζουν τα όνειρά τους στο ίδιο κτήριο, κάθονται στα ίδια θρανία, έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα και τις ίδιες ελπίδες στο ονειροπόλημα των ματιών τους.

Η συγγραφέας με λεπτότητα και ανοικτό μυαλό χειρίζεται την έννοια του «άλλου», του διαφορετικού, του ξένου και επιδιώκει, μέσα από το λογοτεχνικό της έργο, να μας γνωρίσει τις ιδιαιτερότητες της κάθε κοινωνικής ομάδας και να περάσει μηνύματα συναδέλφωσης, ειρηνικής συνύπαρξης, αρμονικής συμβίωσης, βαθύτερης κατανόησης, αλληλεγγύης, σεβασμού σε ένα περιβάλλον πολυπολιτισμικό. Μέσα από την έφηβη ηρωίδα Ανδρομάχη, μαθήτρια της τρίτης Γυμνασίου, το παιδί αναγνώστης «θα συνειδητοποιήσει τις ομοιότητες που υπάρχουν σε φαινομενικά διαφορετικούς πολιτισμούς, την κοινή καταγωγή των μύθων, αλλά και τα κοινά ενδιαφέροντα, τις κοινές προσδοκίες, τα κοινά οράματα, το κοινό αίσθημα περί δικαιοσύνης, που χαρακτηρίζει τους αγνούς και έντιμους ανθρώπους σε όποια εθνότητα και αν ανήκουν» (Πασαμιχάλη, χ.χ.).

Η συγγραφέας, με λέξεις προσεκτικά διαλεγμένες, με παραστατικό και γλαφυρό τρόπο, δημιουργεί εικόνες και μιλά κατευθείαν στην ψυχή του έφηβου αναγνώστη, τον συγκινεί και τον παρασύρει στο ρυθμό της δικής της αγάπης. Παράλληλα, ανοίγει ορίζοντες στη σκέψη του, τον προβληματίζει και τον αφήνει να δώσει ο ίδιος απαντήσεις και λύσεις στα ερωτήματα που του θέτει. «Κλείνει το μάτι πίσω απ’ τις λέξεις στις ψυχές των νέων και τους καλεί να γίνουν εκείνοι οι Φύλακες των Αστεριών, οι φύλακες των ονείρων. Να παραμερίσουν τις διαφορές που υψώνουν οι μεγάλοι σαν τείχη γύρω τους από ανασφάλεια και άγνοια. Να πλάσουν έναν κόσμο ολοδικό τους με νέα ήθη με κανόνες που θα ακούν στο όνομα της ισότητας, της ελευθερίας και της ειρηνικής συνύπαρξης σε έναν κόσμο που θα τους χωρά όλους» (Ευσταθίου, 2014).

Στόχος της Πριοβόλου, όπως η ίδια καταθέτει σε συνέντευξή της, ήταν «να ενώσει αυτά τα παιδιά σε ένα βιβλίο και να τα κάνει φύλακες των αστεριών [...] εκεί όπου ο ουρανός των αστεριών είναι κοινός, απέραντος, ασύνορος, αρμονικός και οι ψυχές στρέφονται ή να αναζητήσουν την ομορφιά ανεξαιρέτως ή να εντοπίσουν έναν Θεό, πιεσμένες από την ίδια ανάγκη» (Κούσης, 2013). Αν πέτυχε τον στόχο της γράφοντας το μυθιστόρημά της Οι φύλακες των αστεριών, μπορούν να το διαπιστώσουν τα παιδιά ηλικίας 12 ετών και άνω, στα οποία απευθύνεται, αλλά και οι ενήλικες αναγνώστες, οι οποίοι άνετα και ευχάριστα μπορούν να το διαβάσουν.

Συμπεράσματα

Η πολυπολιτισμική λογοτεχνία αγγίζει το θέμα της «ετερότητας» και, μέσω της διαδικασίας της ταύτισης του παιδιού-αναγνώστη με κάποιον από τους ήρωες, αφενός μεν ενισχύει την αυτοεκτίμηση των παιδιών που ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες, αφετέρου διδάσκει τον σεβασμό για τις ομάδες αυτές. Επιπλέον, εκγυμνάζεται η προσωπικότητα του παιδιού, ώστε να αποδέχεται τον «Άλλον», να αντέχει και να εγκολπώνεται την πολυπλοκότητα του κόσμου και μάλιστα να τη διαχειρίζεται παραγωγικά, να την αναλύει και να συνειδητοποιεί ότι το «εγώ», η «αυτό-εικόνα» και η «αυτό-συνείδηση» τελειώνονται μέσω του «άλλου», της «ετερο-εικόνας» και «ετερο-συνείδησης».

Παράλληλα, φιλοξενούνται και προωθούνται οι αρχές της διαπολιτισμικότητας, όπως η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη, ο σεβασμός στην πολιτισμική ετερότητα, η εξάλειψη του εθνικισμού, καθώς και η απαλλαγή από εθνικά στερεότυπα και προκαταλήψεις.
Στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες είναι σημαντικό να βρισκόμαστε σε έναν διαρκή διάλογο με το ανοίκειο, το ξένο, αφού κανένας πολιτισμός δεν είναι άμοιρος επιμειξιών. Η συνομιλία με τον «Άλλο», η πολυμορφία συνιστούν πλούτο και απαραίτητο συμπλήρωμα της ανθρώπινης πραγματικότητας. Τα νεαρά άτομα, στη σύγχρονη πραγματικότητα της πολυφωνίας και της ετερογένειας, αποκτούν διευρυμένες δεξιότητες που θα τους βοηθήσουν ώστε να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο διαβάζουν και ερμηνεύουν τον κόσμο τους, αποκτώντας «πολιτισμική εγγραμματοσύνη».

Μεταξούλα Μανικάρου
Δρ. Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων

Βιβλιογραφία

• Γαβριηλίδου, Σ. (2009). Ο διαπολιτισμικός χαρακτήρας της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας. Στο Παιδί και Δικαιώματα. Η πρόταση της παιδικής λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη: Τελλόγλειο Ίδρυμα. Στη διεύθυνση: http://www.tf.auth.gr/teloglion/default.aspx?lang=elGR&loc=1&&page=568&eventid=462
• Γιαννικοπούλου, Α. (2009). Άμεσα και έμμεσα ιδεολογικά μηνύματα στο διαπολιτισμικό εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο. Κείμενα, 9. Θεσσαλονίκη: Εργαστήριο Λόγου και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
• Δαμανάκης, Μ. (1989). Πολυπολιτισμική - Διαπολιτισμική Αγωγή. Αφετηρία, στόχοι, προοπτικές». Τα Εκπαιδευτικά, 16.
• Ευσταθίου, Αν. (2014). Οι φύλακες των αστεριών. Στη διεύθυνση: http://www.kosvoice.gr.
• Καλλέργης, Ηρ. Εμμ. (2008). Για το φως της ψυχής του παιδιού». Μελετήματα για την παιδική και νεανική λογοτεχνία. Αθήνα: Γρηγόρη.
• Κανατσούλη, Μ. (2002). Αμφίσημα της Παιδικής Λογοτεχνίας (Ανάμεσα στην Ελληνικότητα και την Πολυπολιτισμικότητα, Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες.
• Καρασαββίδου, Γ. (2011). Παθητική και συνειδητή ιδεολογία στην παιδική και πολυπολιτισμική λογοτεχνία. Διπλωματική εργασία. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
• Πασαμιχάλη, Ελ. (χ.χ.β.). Ελένη Πριοβόλου, Ρομά και μπαλαμοί, φύλακες των αστεριών. Στη διεύθυνση: http://www.bookbar.gr/oi-fylakes-ton-asterion/shots
• Πασχαλίδης, Γρ. (2008). Εισαγωγή. Στο: Χοντολίδου, Ελ., Πασχαλίδης, Γρ., Τσουκαλά, Κ., Λάζαρης, Ανδρ. (επιμ.) Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες. Αθήνα: Gutenberg.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παιδαγωγικό Ιδεοδρόμιο, Δεκέμβριος 2015, τεύχος 13, σελίδες 33-42.