Στο πιο πρόσφατο, δέκατο μυθιστόρημά της, Βαθύ το σκοτάδι πριν την αυγή ─ με το οποίο και κέρδισε το Βραβείο Αφηγηματικού Πεζού Λόγου της Ακαδημίας Αθηνών (Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 2024)─ φέρνει στο φως τη ζωή και το έργο του Χριστόδουλου Παμπλέκη ή Χριστόδουλου του Ακαρνάνος (1733-1793), μιμούμενη επιτυχώς τη φωνή του και ενώνοντας, για μία ακόμη φορά, με τρόπο ανατρεπτικό, ακριβή αλλά και ευφάνταστο την Ιστορία με τη Λογοτεχνία.
«Μου έδειξε με το δάχτυλο το σημείο όπου η λεγεώνα των δαιμόνων καραδοκούσε. Εικόνα γνώριμη σε μένα που έζησα σε σκότη και αντάμωσα πολλάκις τέτοιες φωταψίες. […] Τότε ακούστηκαν τα κυπριά των προβάτων, που τρομαγμένα σηκώθηκαν και σκόρπισαν ατάκτως. Έτρεξα προς τον παγωμένο Μαθιό και τον έσφιξα πάνω μου. “Είδες Μαθιέ; Η λεγεώνα των διαβόλων δεν ήταν παρά ένα κοπάδι πρόβατα. Δεν το ήξερες ότι τα μάτια των προβάτων λαμπυρίζουν μες στο σκοτάδι;” Αλλά και πάλι δεν πείστηκε.»
Ο Παμπλέκης μεγαλώνει μέσα σε τραγικές συνθήκες. Ορφανός από μητέρα και παραμορφωμένος από την ευλογιά, βρίσκει καταφύγιο στα γράμματα, στο ναρθηκοσχολείο ενός μοναστηριού. Μετά από τη σύλληψη και τη βάρβαρη θανάτωση του πατέρα του, επικηρυγμένου κλεφταρματολού, ο ίδιος πωλείται σκλάβος. Η τύχη θα τον οδηγήσει σε έναν Γραικό άρχοντα που θα του προσφέρει την ευκαιρία να αποκτήσει μόρφωση και να ξεφύγει από το ζυγό της άγνοιας και της σκλαβιάς. Ταξιδεύοντας σε διάφορες περιοχές, όπως το Λιτόχωρο, τη Ραψάνη, την Αθωνιάδα Ακαδημία, αλλά και στο εξωτερικό, στη Βενετία, τη Βιέννη και τη Λειψία, ο Παμπλέκης, αυτός ο «χοιρόδουλος τυφλός», όπως κάποιοι τον αποκαλούσαν, εξελίσσεται σε κορυφαίο λόγιο. Ορμώμενος από το πάθος του για τη γνώση και την ελευθερία, δεν θα αργήσει να έρθει σε σύγκρουση με τη θεοκρατική εξουσία και να διωχθεί.
«Ο Ελισαίος μού έλυσε μια και καλή την απορία: “Στη θεολογία ο Θεός έρχεται δια της αποκαλύψεως. Στη φιλοσοφία δια της ανακαλύψεως”. Έτσι, αντιλήφθηκα πως ο δικός μου δρόμος ήταν εκείνος της ανακαλύψεως. Και στην ανακάλυψη αυτή με οδήγησαν όχι οι Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά οι αρχαίοι συγγραφείς. Οι Μιλήσιοι φυσικοί φιλόσοφοι και ο Πλάτων, τα εγχειρίδια των οποίων μετέφραζε εις την νεωτέρα ελληνική ο Ελισαίος Βραχωρίτης.»
Στο Βαθύ το σκοτάδι πριν την αυγή, η Πριοβόλου επιλέγει αυτή την άγνωστη και μέχρι πρότινος αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του ελληνικού Διαφωτισμού, επιστρέφοντας σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από την ισχυρή εξουσία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Με βάση αυτό το ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο, επιχειρεί να δώσει μια πολυδιάστατη εικόνα του Παμπλέκη, από την τραγική παιδική ηλικία του έως τις όψιμες πνευματικές του αναζητήσεις, την ταραχώδη σχέση του με την Εκκλησία, η οποία και τον αφόρισε για τις ριζοσπαστικές ιδέες του, καθώς και τη στάση του απέναντι σ’ εκείνους που δεν έπαψαν να τον μέμφονται, να τον συκοφαντούν και να δολοπλοκούν σε βάρος του.
«Φίλτατε αναγνώστη. Μέσα στην αντάρα που σου περιγράφω, ήρθε να με εύρει ωσάν λαίλαπα ο λίβελος των θεοκρατών. […] Ήμουν λοιπόν τόσο επικίνδυνος, ώστε να ασχοληθούν μαζί μου οι μεγαλόσχημοι της εκκλησίας και να αφιερώσουν τόσο χρόνο για να συγγράψουν μια ολόκληρη λειτουργία για έναν «ψειρή» όπως εγώ;»
Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον της στον 18ο αιώνα και την οθωμανοκρατούμενη Ακαρνανία, εξετάζει σε βάθος μια εποχή γεμάτη αντιφάσεις, παρουσιάζοντας την ιστορία του Παμπλέκη ως καθρέφτη της συλλογικής προσπάθειας ενός έθνους να σταθεί στα πόδια του και να ανεξαρτητοποιηθεί. Σ’ αυτή την αναμέτρηση, οι πολυδιάστατοι χαρακτήρες της και η μίξη αληθινών προσώπων της εποχής με επινοημένους χαρακτήρες, αποτελούν το όχημα για την εξιχνίαση ποικίλων κοινωνικών, πολιτικών και ηθικών ζητημάτων, με την αφήγηση να εμπλουτίζεται από στοχασμούς πάνω στην ελευθερία, τη γνώση και την ταυτότητα∙ θέματα που και σήμερα, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, παραμένουν όσο ποτέ επίκαιρα.
Συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν και εστιάζοντας στη δραματική πορεία του Παμπλέκη, φωτίζει μοναδικά τη διαχρονικότητα της πάλης ανάμεσα στην πρόοδο και τη συντήρηση, αναδεικνύοντας παράλληλα την ανθρωπιστική διάσταση του έργου του, καθώς και τις αντιφάσεις που συνοδεύουν τη μετάβαση από το παλιό καθεστώς της σκλαβιάς στον κόσμο της Διαφώτισης. Περιγράφοντας με ακρίβεια τις συνήθειες και τις κοινωνικές δομές εκείνης της ιστορικής περιόδου, εμμένει και αναλύει διεξοδικά τις προκλήσεις της, καθώς και τις συγκρούσεις ανάμεσα στον σκοταδισμό και τις αναδυόμενες διαφωτιστικές ιδέες. Δίνοντας, μάλιστα, ιδιαίτερη σημασία στη γλώσσα, μελετά τον λόγο και γράφει με επιτυχία στην καθομιλουμένη, μιμούμενη και αναπαριστώντας το ύφος και τα λαϊκά ιδιώματα της εποχής του Παμπλέκη, ενώ επιπρόσθετα, με τη εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης, δημιουργεί μια πολυεπίπεδη εξιστόρηση, την οποία και εμπλουτίζει με ποικίλες κοινωνικές και φιλοσοφικές νύξεις.
Στο Βαθύ το σκοτάδι πριν την αυγή η έμπειρη συγγραφέας, διακριμένη τόσο για μια πλειάδα βιβλίων που απευθύνονται σε παιδιά και έφηβους, όσο και για τις συγκλονιστικές μυθιστορίες της για ενήλικες, με τη λυρική και ώριμη πένα της, με γλαφυρές εικόνες που χαράσσονται στη μνήμη του αναγνώστη, ολοκληρώνει ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα, χάρη στην ικανότητά της να συνδέει με ενδιαφέροντα τρόπο την ατομική ιστορία με τη συλλογική μοίρα. Αποκαλύπτοντας άγνωστες πτυχές της μεγάλης Ιστορίας μας παραδίδει ένα διαφωτιστικό και διαχρονικό αφήγημα, με έντονο το υπαρξιακό, φιλοσοφικό, κοινωνικό και πολιτικό στοιχείο.
Χρύσα Φάντη
Δημοσιεύθηκε στο Fractal, στις 07/01/2025