Το μυθιστόρημα «Βαθύ το σκοτάδι πριν την αυγή», γραμμένο με τους όρους μιας μυθιστορηματικής αυτοβιογραφίας, ακολουθεί τη ζωή του Χριστόδουλου Ευσταθίου Παμπλέκη (18ος αι.), ενός φωτισμένου πνεύματος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο οποίος διώχτηκε από τους συντηρητικούς κύκλους της Εκκλησίας. Παιδιόθεν υπήρξε ήδη τραγικό πρόσωπο: ορφανός, σημαδεμένος από ευλογιά (έμεινε μονόφθαλμος), σημαδεμένος και στην ψυχή από τον φρικτό θάνατο του κλεφταρματολού πατέρα του.

Η Ελένη Πριοβόλου παρακολουθεί και την ιδεολογική διαμόρφωση του Παμπλέκη. Αυτό που κυριαρχεί είναι ο παιδαγωγικός έρωτας, η αγάπη για τη γνώση και την αλήθεια, χωρίς να εκλείπει ο σαρκικός, αλλά και ο ουσιαστικός έρωτας που συγκλόνισε την ψυχή του Παμπλέκη. Πάνω απ’ όλα είναι ένα βιβλίο για τον προσωπικό αγώνα με σκοπό την κατάκτηση της εσωτερικής ελευθερίας, ενάντια σε κάθε εξωτερικό καταναγκασμό. Ενα μυθιστόρημα Bildungsroman, εν μέρει και μυθιστόρημα ιδεών, διάπλασης ενός πνευματικού ανθρώπου, συνεπώς Künstlerroman.

Η συγγραφέας μελέτησε χρόνια και βάδισε στ’ αχνάρια του Παμπλέκη στην υπόδουλη Ελλάδα και στον ευρωπαϊκό χώρο. Πρόκειται για μια εξομολόγηση, καθώς ο Παμπλέκης επιχειρεί να απαντήσει στους συγγραφείς του λιβελογραφήματος Ακολουθία ετεροφθάλμου και αντιχρίστου Χριστοδούλου του εξ Ακαρνανίας. Ο Παμπλέκης εκφράζεται σε απλή και δημώδη γλώσσα («Διότι πάντοτε υπερασπίστηκα τη γλώσσα του απλού ανθρώπου», σ. 9)· στην ουσία της μια πράξη επαναστατική ενάντια στην αρχαΐζουσα, τη γλώσσα της εξουσίας. Προς το τέλος του βιβλίου μαθαίνουμε πως αυτή η εξομολόγηση προς τον αναγνώστη λαμβάνει χώρα στη Λιψία, στο τέλος πια της ζωής του: «Εξολογούμαι σε σένα [...] τώρα που είμαι κατάκοιτος σε ένα άσυλο και προσμένω τον θάνατο» (σ. 321). Μετά θάνατον οι μαθητές του δημοσίευσαν το έργο του «Περί θεοκρατίας», στο οποίο ασκεί δριμεία κριτική στις χριστιανικές πρακτικές και στα δόγματα. Το αποτέλεσμα ήταν να αφοριστεί από το Πατριαρχείο.

Η ρέουσα αφήγηση, μία από τις πολλές αρετές του μυθιστορήματος, ακολουθεί τη γραμμή του βίου του Παμπλέκη, με τις αναγκαίες μυθοπλαστικές προσαρμογές και διακρίνεται για τη συνέπεια του ενιαίου ύφος. Πολύ πειστικά διαγράφεται ο ψυχικός κόσμος του πρωταγωνιστή, τα διλήμματα, η εσωτερική πάλη με τα πάθη του. Η Ελένη Πριοβόλου σκιαγραφεί τον χαρακτήρα του Παμπλέκη γήινο, με τις αδυναμίες του. Δεν τον εξωραΐζει. Αλλωστε, έτσι φτιάχνονται οι μυθιστορηματικοί ήρωες που δεν είναι περαστικοί από τη ζωή μας, αυτοί που έρχονται για να μείνουν. Πόσω μάλλον επειδή πρόκειται για έναν άνθρωπο που υπήρξε φωτεινό πνεύμα σε μια εποχή με βαθύ σκοτάδι. Χρειάζεται τόλμη για να καταπιαστεί ένας συγγραφέας με τη συγκεκριμένη εποχή και δεν είναι τυχαίο που είναι σχεδόν ανύπαρκτα τα σύγχρονα μυθιστορήματα για την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η αλήθεια είναι πως λίγα γνωρίζουμε για τον Παμπλέκη, σαν να φρόντισαν οι διώκτες του, εξοβελίζοντάς τον από την κοινωνία της εποχής, και για τη μετά θάνατον καταδίκη του σε λήθη.

Η Ελένη Πριοβόλου ανασυστήνει την εποχή του, τις κοινωνικές, ιδεολογικές και πνευματικές ζυμώσεις κατ’ επίδραση των νεωτερικών ευρωπαϊκών ιδεών (π.χ. επαναστατικές λέσχες, τεκτονισμός, φυσικά δικαιώματα), τις σκληρές διαμάχες, τις ίντριγκες στο μεταίχμιο της μετεξέλιξης του ελληνικού χώρου και το πέρασμα στη νέα εποχή. Και επιπλέον αξιοποιεί ως δρώντες χαρακτήρες σημαντικές προσωπικότητες με τις οποίες συναναστράφηκε ο Παμπλέκης. Είναι πολλά τα θέματα που αναδεικνύονται στο βιβλίο, π.χ. η ελευθερία, η θέση της γυναίκας, το εκπαιδευτικό σύστημα. Ολα ιδωμένα, ωστόσο, μέσα από την οπτική του σήμερα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το βιβλίο αποτελεί μια συνομιλία του παρελθόντος με το παρόν. Χαρακτηριστική είναι η συζήτηση με τον Ιώσηπο Μοισιόδακα: «Ως μελετητές των λαθών της φυλής μας από τους αρχαίους ακόμα χρόνους, βλέπαμε τι θα γινόταν στο μέλλον εάν ο επί αιώνες ραγιάς αποκτούσε πολιτική ύπαρξη χωρίς την κατάλληλη εκπαίδευση» (σ. 317).

Η συγγραφέας καταθέτει ένα πολιτικό μυθιστόρημα. Η άποψη του Παμπλέκη για τη διακυβέρνηση, τον πολίτη και τη χειραφέτηση της γυναίκας, ήταν τότε μια πρωτόγνωρη ηθική για τη λειτουργία της κοινωνίας. Και παραμένουν ανοικτά ζητήματα και στη δική μας εποχή.

Για το βιβλίο του «Αληθής πολιτική» (1781), ο Παμπλέκης θα σχολιάσει στο μυθιστόρημα: «Αντί της υποταγής των υπηκόων, πρότεινα στους φορείς της εξουσίας να θέσουν εαυτούς ενώπιον των ευθυνών τους για το δημόσιο συμφέρον. [...] μιλούσα για δικαιοσύνη, καλούσα τους άρχοντες να διώχνουν μακριά την αγριότητα και τη θηριότητα. Επικαλούμουν τους νόμους της φυσικής δικαιοσύνης και συνιστούσα μετριοφροσύνη στους αληθώς σοφούς» (σ. 306-307). Ο Παμπλέκης ψέγει συμπεριφορές όπως «το δέλεαρ των υψηλών θέσεων», που φανέρωνε, «την αδυναμία των θνητών απέναντι στις προκλήσεις της εξουσίας» (σ. 352). Ταυτίζεται με τον Ρουσσώ, με την πολιτική του κοινωνία και την περίφημη γενική βούληση: «για μία ηθική κοινότητα μορφωμένων πολιτών, οι οποίοι θα ήταν σε θέση να πραγματώσουν την υπέρτατη έννοια της ελευθερίας» (σ. 353). Ο Παμπλέκης οραματιζόταν μια πρώιμη δημοκρατική κοινωνία.

Η Ελένη Πριοβόλου προσέγγισε με σεβασμό και αγάπη την προσωπικότητα του ήρωά της. Και έτσι, ο Παμπλέκης αναδεικνύεται σε σύμβολο των μοναχικών ανθρώπων, των φωτισμένων και σπάνιων, που τραβούν τον δρόμο τους με κάθε τίμημα, παραμένοντας πιστοί στις ιδέες τους μέχρι τέλους, ενάντια στο ρεύμα της εποχής.

Αιμίλιος Σολωμός

Δημοσιεύθηκε στην ΕφΣυν, στις 27-07-2024